معرفی بخش استعدادسنجی و استعدادیابی
بخش قابل‌توجهی از زندگی‌مان به کارها و فعالیت‌هایی می‌گذرد که در آن کارها «شاخص» نیستیم. یعنی فکر می‌کنیم افراد بسیاری در آن کار از ما بهتر هستند. از سوی دیگر حس می‌کنیم کارها، فعالیت‌ها و حرفه‌هایی وجود دارد که میتوانیم در آن‌ها بهتر از دیگران باشیم. واضح است که قرار نیست حتماً همه‌کس در همه‌جا برای اولین بودن تلاش کنند، چنین رقابتی خسته‌کننده و فرساینده است. اما اگر کارهایی هست که در آن‌ها میتوانیم خوب یا عالی باشیم، منطقی است از خود بپرسیم: «چرا زندگی‌ام به فعالیت‌هایی می‌گذرد که در آن‌ها متوسط یا ضعیف هستم؟»
«یکی از» ریشه‌های نارضایتی از شغل، بی‌توجهی به استعدادها یا ناتوانی در تشخیص آن‌هاست. و بسیاری از کسانی که از شغل خود ناراضی‌اند، معتقدند توانایی‌ها و استعدادهایی دارند که می‌توانسته‌اند آن را در جای بهتری به کار گیرند.
هر انسانی دارای استعدادهای ذاتی و منحصربه فردی است که او را از دیگران متمایز می‌کند. شناسایی استعدادها و توانمندی‌ها و تعریف استعدادیابی باعث می‌شود فرد در مسیر درست رسالت زندگی‌اش قرار گیرد.به بیان دیگر استعدادیابی قبل از هر یک از مراحل مهم زندگی مثل انتخاب رشته تحصیلی یا شغل، نوعی سرمایه‌گذاری است.این سرمایه‌گذاری در طول زندگی، مانع پشیمانی، اتلاف وقت و هزینه در تصمیم گیری‌های مهم است.با وجود این، خیلی وقت‌ها فواید استعدادیابی را نادیده می‌گیریم و حتی با نحوه تعریف استعدادیابی آشنا نیستیم.
به قول چارلز دوهیگ در کتاب قدرت عادت‌ها؛ وقتی در زمینه ای استعداد داریم یعنی به صورت بالقوه، شبکه عصبی آن زمینه در مغز ما وجود دارد. با شناخت و به کارگیری استعدادها، این شبکه‌های عصبی فعال می‌شود.فرد با استعداد در کمترین زمان و با حداقل تلاش میتواند بهترین عملکرد را داشته باشد.
تعریف استعداد چیست؟ انواع استعداد کدامند؟
با وجودی که همه ما به سادگی واژه استعداد را در گفتگوهای روزمره به کار می‌بریم و از بی‌استعداد بودن و بااستعداد بودن یکدیگر حرف می‌زنیم، بر روی معنای این واژه و تعریف استعداد اتفاق‌نظر وجود ندارد. هر کس استعداد را به معنایی که در ذهن خود دارد به کار می‌برد و ممکن است آن‌چه شما به عنوان استعداد می‌شناسید، از نظر فردی دیگر صرفاً به معنای مهارت یا حتی یک صفت شخصیتی باشد.
لازم است به تفاوت میان چهار مفهوم استعداد، هوش، شخصیت و علاقه اشاره کنیم. البته شباهت‌های زیادی میان این چهار مفهوم وجود دارد، اما ما سعی می‌کنیم هر یک را به صورت جداگانه و با بیانی ساده تعریف کنیم.
استعداد: استعداد یک توانایی یا مهارت به‌خصوص است که فرد میتواند آن را در زمان کمتر و با انرژی کمتری نسبت به دیگران یاد بگیرد .مثلاً فرض کنید شما و دوست‌تان هم‌زمان به کلاس زبان می‌روید. اما سرعت یادگیری شما نسبت به او سریع‌تر است. علاوه بر آن بعد از کلاس شما اغلب احساس سرزندگی و شادابی دارید؛ در حالی‌که دوست‌تان معمولاً پس از کلاس احساس خستگی می‌کند.
و این یعنی استعداد شما در یادگیری زبان بیشتر از اوست.
شخصیت: شخصیت پیش‌بینی‌کننده یک سری رفتارهای ما در موقعیتی خاص، در آینده است. به‌طور مثال؛ شما در طول زمان متوجه شده‌اید که رفتن به مهمانی‌های پرجمعیت شما را خسته می‌کند و در واقع از چنین برنامه‌هایی چندان لذت نمی‌برید. به مرور زمان که با مفاهیم شخصیت‌شناسی آشنا می‌شوید، پی می‌برید که اغلب افراد درون‌گرا جمع‌های شلوغ را دوست ندارند. این باعث می‌شود که اگر افراد فامیل، مهمانی پرجمعیتی بگیرند و شما در آن غایب باشید، دیگر از شما دلگیر نشوند. زیرا شما به مرور زمان برای آن‌ها توضیح داده‌اید که فردی درون‌گرا هستید و آن‌ها از روی شخصیت شما، رفتارتان (عدم شرکت در مهمانی) را پیش‌بینی کرده‌اند.
هوش: هوش یک توانایی بالقوه است که میتواند در شرایط فرهنگی متفاوت فعال شود و کمک کند تا افراد مسائل خود و دیگران را حل کنند، یا محصولاتی ارزشمند تولید کنند. (برگرفته از تعریف هوارد گاردنر، روانشناس)
علاقه: میل، رغبت و ترجیح ما نسبت به یک فعالیت است. در این مورد نیازی به توضیح بیشتر نیست چون همه ما آن را از کودکی تجربه کرده‌ایم.
استعداد در قلمروهای مختلف تعریف می‌شود. همه ما اصطلاحاتی مانند استعداد شغلی، استعداد تحصیلی، استعداد هنری، استعداد موسیقی، استعداد فنی و حتی استعداد کارآفرینی را شنیده و شاید به کار برده‌ایم. بعضی از این حوزه‌ها، از نظر علمی پایهٔ محکم‌تری دارند و بیشتر توسعه پیدا کرده‌اند. برخی دیگر بیشتر در زبان عامهٔ مردم به کار می‌رود و دانشگاهیان و متخصصین کمتر درباره‌شان حرف زده‌اند. از دسته اول می‌توان به سه نمونه اشاره کرد:
استعداد شغلی: موضوع استعداد شغلی نزدیک به یک قرن قدمت دارد. دانشگاه‌ها، موسسات و سازمان‌ها و حتی دولت‌های بسیاری روی آن کار کرده‌اند و مستقل از این که چقدر توافق یا اختلاف‌نظر درباره‌‌اش وجود دارد، ادبیات قدرتمندی پشتوانه آن است.
استعداد تحصیلی: بحث استعداد تحصیلی هم از نیمه قرن بیستم مطرح بوده و تا همین امروز هم ادامه دارد. شاخص بهره هوشی یا IQ از ابتدا به عنوان ابزاری برای سنجش استعداد تحصیلی مطرح شد. بعدها هم شاخص‌ها و ابزارهای بسیاری در حوزه استعداد تحصیلی شکل گرفتند. آزمون‌هایی مثل SAT و CLT و تا حدی ACT از جنس آزمونهای سنجش استعداد تحصیلی محسوب می‌شوند.
استعداد فنی: چند دهه است که اصطلاح استعداد فنی را در متون علمی و تخصصی می‌بینیم و بسیاری از شرکت‌ها به شکل‌های مختلف می‌کوشند استعداد فنی داوطلبان را هنگام مصاحبه شغلی بسنجند و در ارزیابی‌های استخدامی لحاظ کنند. در این‌جا هم نظرها متفاوت است و آزمون‌ها لزوماً با یکدیگر مشابه و حتی همسو نیستند. ممکن است یک سازمان، استعداد فنی شما را قوی و سازمانی دیگر استعدادتان را ضعیف ارزیابی کند. اما لااقل می‌توان گفت اصل این موضوع پذیرفته شده که چیزی به عنوان «استعداد فنی» میتواند وجود داشته باشد.
در کنار این موارد، اصطلاحات دیگری مثل استعداد کارآفرینی، استعداد مالی، استعداد علمی، استعداد مذاکره و مانند این‌ها وجود دارد و به کار می‌رود که دفاع از آن‌ها در چارچوب نظریه‌های علمی دشوارتر است (به زبان ساده‌تر: این اصطلاحات چندان علمی نیستند).
تفاوت استعداد با توانمندی
اگر بخواهیم تعریف استعداد در روانشناسی را مد نظر قرار دهیم، استعداد را می‌توان بیشتر از جنس «ظرفیت» دانست. به این معنا که فرد لزوماً امروز و در این لحظه، نمی‌تواند کار یا فعالیت مشخصی را انجام داده یا بحث مشخصی را درک کند. اما این ظرفیت را دارد که در طول زمان، با تمرین و تلاش و یادگیری، آن کار را فعالیت را انجام داده و یا آن موضوع را درک کند. وقتی این ظرفیت، از وضعیت بالقوه به وضعیت بالفعل تبدیل شد، میتوانیم بگوییم دیگر از جنس توانمندی است.
به این پرسش‌ها توجه کنید:
• اگر کسی در زمینه X استعداد داشته باشد، آیا در آن زمینه توانمندی هم دارد؟
لزوماً نه. او صرفاً این آمادگی را دارد که به آن توانمندی دست پیدا کند. هر یک از ما استعدادهای بسیاری داریم که ممکن است هرگز متوجه وجود آن‌ها نشویم. طبیعتاً برای پرورش آن استعدادها هم وقت صرف نمی‌کنیم و هیچ‌وقت سهمی جدی در زندگی ما پیدا نمی‌کنند.
• اگر کسی در زمینه X توانمندی داشته باشد، آیا در آن زمینه استعداد هم دارد؟
لزوماً نه. بسیاری از ما میتوانیم در بسیاری از زمینه‌ها، با تلاش و کوشش و تقلا به یک سطح مناسب و مطلوب برسیم (البته نه همیشه). اما رسیدن به سطح مطلوب کافی نیست. وقتی می‌گوییم کسی در زمینه‌ای استعداد دارد، یعنی در مقایسه با دیگران میتواند در زمان کمتر یا با صرف انرژی و تلاش کمتر به سطح مطلوب برسد.
شما می‌توانید به کودکی که در زبان‌آموزی استعداد متوسطی دارد، چند زبان خارجی بیاموزید. او حتی ممکن است در حد یک استاد به آن زبان‌ها مسلط شده و به تدریس آن‌ها بپردازد. اما اگر تمام انرژی و توان کودک در این مسیر مستهلک شود و چند برابر یک فرد متوسط برای رسیدن به این سطح از تسلط وقت بگذارد، نمی‌‌توانیم بگوییم او در زبان‌آموزی فردی مستعد بوده است.
تست های معتبر استعدادیابی :
- تست جانسون اوکانر
- تست کلیفتون
- تست هالند
تست‌های شخصیت‌شناسی :
- تست MBTI
- تست نئو
- تست دیسک
تست‌های هوش :
- تست گاردنر
همان‌طور که می‌بینید برخی از این تست‌ها استعداد، برخی شخصیت و برخی هوش را می‌سنجند. اما بسیاری از مشاوران شغلی و تحصیلی سراسر دنیا، با توجه به ماهیت کاربردی این تست‌ها، از تمامی آن‌ها برای سنجش استعداد بهره می‌گیرند. به همین دلیل گاهی به برخی از تست‌های شخصیت و هوش، تست استعداد یابی نیز گفته می‌شود. به‌طور مثال به تست هوش گاردنر، تست استعداد یابی گاردنر نیز گفته می شود. یا احتمالاً در بسیاری از وب‌سایت‌ها دیده‌اید که به آزمون تیپ‌شناسی MBTI، آزمون استعدادیابی MBTI هم می‌گویند.
– کسانی که در آستانه تصمیم‌گیری در مسیر تحصیلی و شغلی هستند:
یکی از شکاف‌های مهمی که بسیاری از ما در زندگی تجربه کرده‌ایم، «شکاف شغل و استعداد» است. یعنی در شغلی کار می‌کنیم که استعداد خارق‌العاده‌ای برای آن نداریم. یا حتی اگر در آن شغل توانمندیم، می‌دانیم استعدادهای رهاشده‌ای داریم که اگر به کار گرفته می‌شدند، می‌توانستیم دستاوردهای بسیار بزرگتری داشته باشیم.
– بزرگسالانی که در پی بهبود کیفیت زندگی هستند:
قرار نیست استعدادیابی صرفاً برای انتخاب شغل یا رشته تحصیلی به کار بیاید. استعدادیابی و توجه به استعدادها میتواند برای بزرگسالانی که با هیچ‌یک از این دو مورد درگیر نیستند نیز مفید است. فقط کافی است در پی بهبود کیفیت زندگی خود باشید.
اگر استعدادها و ظرفیت‌های خود را بشناسیم، از انتخاب تفریح روز تعطیل و گذران اوقات فراغت تا کتابخوانی و یادگیری مهارت‌های جدید میتوانیم انتخاب‌های بهتری داشته باشیم و بیشتر از زندگی و کار خود لذت ببریم.
– والدینی که دغدغه استعدادیابی فرزندانشان را دارند:
والدین معمولاً برای تشخیص و پرورش استعدادهای فرزندانشان از هیچ تلاشی دریغ نمی‌کنند. همین است که می‌بینیم مراکز استعدادیابی رونق دارند و تقاضای فراوانی برای کلاس استعدادیابی، اجرای تست استعدادیابی کودکان و نوجوانان و مشاوره استعدادیابی تحصیلی و اردوهای تشخیص استعداد و آزمونهای شناخت توانایی‌ها به وجود آمده است. والدین معتقدند که آن‌چه به عنوان هزینه استعدادیابی فرزندانشان صرف می‌کنند، نوعی سرمایه‌گذاری است که میتواند ریسک‌ها، ابهامات و چالش‌های آینده مسیرآن‌ها در کار و زندگی را کاهش دهد.
– جامعه مهاجرین افغانستانی و استعدادیابی:
متاسفانه جامعه مهاجرین افغانستانی به دلایل مختلف و محدودیت های متعدد، کمتر به اهمیت استعدادیابی فرزندانشان پی برده و یا پیگیری می کنند. در حالی که استعدادهای بسیار ارزشمندی بین کودکان و نوجوانان جامعه مهاجر وجود دارد که چون شناسایی نمی‌شود، زمینه بروز و ظهور کمتری پیدا می شود. بخشی از جامعه مهاجرین راجع به استعدادیابی و استعداد سنجی اطلاعی ندارند و لذا پیگیری انجام نمی دهند. آنهایی که اهمیت آن را درک کرده اند، گاهی دسترسی به مراکز ویژه این کار ندارند. استعدادسنجی یک فرایند تخصصی است که گاهی برخی افراد بدون داشتن تخصص و تجربه کافی برای بازاریابی و کسب درآمد وارد این بخش می شوند.
– مرکز استعدادیابی و استعداد سنجی مرکز توسعه سلامت روان مهاجر:
این مرکز با همت و دغدغده مندی روان شناسان و متخصصان افغانستانی مرکز توسعه سلامت روان مهاجر و به ویژه «کارگروه کودک و نوجوان» این مرکز راه اندازی شده است. شعبه های مرکز مهاجر در شهرهای تهران، قم و مشهد فعالیت های مربوط به استعدادسنجی و استعدادیابی را انجام می دهند.
خانواده ها، والدین و معلمان گرامی می توانند با هماهنگی قبلی، از خدمات استعدادیابی و استعداد سنجی مرکز مهاجر بهره مند شوند.