اختلال طیف اوتیسم یا ASD چیست؟
اختلال طیف اوتیسم ([1]ASD) نوعی اختلال رشد است. این اختلال شامل نقص در تعامل و برقراری روابط اجتماعی، مشکل در پردازش ادراک و رفتارهای تکراری میشود. اصطلاح “طیف” بازتاب دهنده این حقیقت است که علائم در بین افراد مختلف متفاوت است و انواع و شدت متغیری دارد.
طیف علائم اوتیسم در افراد از خفیف تا شدید متغیر است و در سه سطح قرار میگیرند؛
سطح یک: خفیف و دارای ویژگیهایی چون؛ نقص ارتباطات، آغازگر تعاملات اجتماعی نیست، ساده به نظر رسیدن، راحت فریب خوردن، ارتباط اجتماعی دوست ندارند، کلیشه ذهنی تکرار، تغییر یک رفتار به رفتار دیگر سخت است.
سطح دو: متوسط و دارای ویژگیهایی چون؛ جملات ناقص، ضعف ارتباطات بیشتر، رفتار کلیشهای بیشتر در کلام و جسمانی، میزان افت هوشی میباشد.
سطح سه: شدید و دارای ویژگیهایی چون؛ افرادی که در آموزش گرفتن دچار آسیب هستند، تعاملات اجتماعی ندارند و یا خیلی ضعیف دارند، بیکلام، کلیشه شدید است.
اختلال طیف اوتیسم اصولا یک ناتوانی نیست؛ بلکه گاهی یک توانمندی میباشد. کودکان اوتیسم دارای بهره هوشی بالا هستند. به دلیل تمرکز بیش از اندازه و پرحسی که دارند با تمرکز بر یک کار توانمندی بالایی در آن زمینه را کشف میکنند؛ فردی در پنج ساعت توانست ۵۵۰۰ کلمه را بیان کرده و جایزه نوبل را دریافت کند. سپس در یک جلسهای شرکت کرد که در زبانهای متفاوت صحبت میکردند و این فرد توانست در همان جلسه به چهار زبانی صحبت کند که در جلسه صحبت میشد و ایشان این زبانها را از قبل فرانگرفته بود. در حال حاضر ایشان در منزل خود با استفاده از شبکههای اجتماعی به تدریس ۲۳ زبان به صورت آنلاین میپردازند.کودک اوتیسمی داریم که توانمند در اجرای تئاتر شهر است و مقام اول تئاتر کشور ایران را از آن خود ساخته است.
تخمین زده شده است که تقریبا یک درصد از جمعیت جهان به اوتیسم مبتلا هستند. تحقیق مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری های امریکا (CDC[2]) نشان می دهد که از هر 59 کودک در ایالت متحده یکی از آنها مبتلا به اختلال طیف اوتیسم است. هرچه اختلال زودتر تشخیص داده شود، زودتر میتوان از طریق اقدامات درمانی به کودک کمک کرد.
علائم اختلال طیف اوتیسم
معیارهای موجود در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی([3] DSM-5) برای تشخیص اختلال طیف اوتیسم شامل موارد زیر است:
۱) نقص در برقراری روابط اجتماعی:
نقص در برقراری روابط اجتماعی که برای تشخیص اوتیسم به کار برده میشود، شامل موارد زیر است:
• واکنش نشان ندادن در تعاملات اجتماعی
• استفاده غیرعادی از حرکات، تماس چشمی یا حالت صورت
• علاقه نشان ندادن به جمع هم سن و سالان یا درک مشکل روابط
۲) رفتارها و علایق تکراری و محدود:
رفتارها و علایق تکرار شونده و محدودی که برای تشخیص اختلال طیف اوتیسم وجود دارد عبارتند از:
• استفاده از حرکات یا عبارات خاص
• اصرار بر “یکنواختی” و داشتن روتین
• علاقه شدید و محدود به اشیای خاص
• حساسیت کم یا زیاد به محیط حسی مانند بینایی، شنوایی یا چشایی
این علائم در مراحل اولیه رشد کودک ظاهر میشود و منجر به بروز نقص جدی بالینی در عملکرد اجتماعی، شغلی یا سایر حوزههای مهم زندگی او میشود.
همچنین برای علائم مربوط به تعامل اجتماعی و رفتارهای تکراری و محدود با توجه به میزان شدت، سه مرحله قائل میشود:
الف) سطح حمایتی افراد دارای اتیسم طبق روابط اجتماعی:
۱. به حمایت بسیار جدی نیاز دارد: در این گروه نقص و محدودیت شدید در عملکرد اجتماعی مشهود است. به طوری که فرد شروع کننده تعامل نیست یا نسبت به رویکرد اجتماعی دیگران واکنش نشان نمیدهد.
۲. به حمایت جدی نیاز دارد: در این گروه پایین بودن میزان تعامل اجتماعی مشکل ساز میشود. یعنی فرد تا حدی رابطه اجتماعی برقرار میکند یا به رویکرد اجتماعی دیگران واکنش کم یا غیرعادی نشان میدهد.
۳. به حمایت نیاز دارد: پایین بودن میزان تعامل اجتماعی در این گروه نیز مشاهده میشود. یعنی فرد به سختی میتواند آغازکننده ارتباط اجتماعی باشد و به رویکرد اجتماعی دیگران پاسخ دهد. در حالت کلی به نظر می رسد این افراد به میزان کمی نسبت به تعامل اجتماعی علاقه نشان میدهند.
ب) سطح حمایتی افراد اتیسم طبق رفتارهای محدود و تکراری:
۱. به حمایت بسیار جدی نیاز دارد: این گروه رفتار غیر منعطف دارند. یعنی فرد به سختی می تواند با تغییر کنار بیاید. همچنین رفتار او باعث ایجاد اختلال در تمام زمینههای عملی میشود.
۲. به حمایت جدی نیاز دارد: رفتار غیر منعطف تا حدی است که فرد به سختی میتواند با تغییر کنار بیاید. رفتار او نیز باعث ایجاد اختلال در بعضی از زمینه های عملی میشود.
۳.به حمایت نیاز دارد: انعطاف پذیر نبودن این افراد باعث ایجاد اختلال در یک یا چند زمینه میشود. چالشهای منظم و برنامهریزی این افراد توانایی مستقل بودن را محدود میکند.
ویژگی افراد دارای اختلال اتیسم
افراد دچار اوتیسم بی تفاوت به نظر میرسند و به سختی میتوانند با دیگران ارتباط عاطفی برقرار کنند. واکنش آنها به تجربه حسی نیز غیرعادی است. به عنوان مثال حواسشان با صدای چکه کردن شیر آب به شدت پرت میشود.
معمولا علائم اختلال طیف اوتیسم یا ASD از دو سالگی ظاهر میشود و پزشکان در این سن میتوانند اختلال را تشخیص دهند. در موارد حاد ممکن است علائم زودتر مشخص شود. در حالی که کسانی که علائم اختلال طیف اوتیسم در آنها نسبتا خفیف است تا نوجوانی یا بزرگسالی ممکن است متوجه آن نشوند. به گفته مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری، در واقعیت و معمولا اختلال طیف اوتیسم در اکثر کودکان بعد از 4 سالگی تشخیص داده می شود. توانایی ذهنی بسیاری از کودکان دچار ASD متوسط یا متوسط روبه بالا است. اگرچه چالشهای رفتاری در بعضی از کودکان دچار ASD بعد از ورود به نوجوانی تشدید میشود. اما براساس DSM-5، اکثر آنها در کودکی یا نوجوانی بهبود می یابند.
در بعضی از افراد میتوان علائم را تحت ناتوانی ذهنی یا تاخیر تکاملی کلی بهتر توضیح داد. بهتر است کسانی که در برقراری روابط اجتماعی مشکل دارند اما سایر علائم اختلال طیف اوتیسم را از خود نشان نمیدهند به معیارهای اختلال تعامل اجتماعی (پراگماتیک) مراجعه کنند.
علل اختلال طیف اوتیسم
هنوز دلیل اصلی بروز اختلال اوتیسم مشخص نیست. اما تحقیقات نشان میدهد ترکیب ژن با جنبههای محیطی عامل تعیین کنندهای در ابتلای فرد به اوتیسم است.
شواهد جدید حاکی از این است که ممکن است این اختلال در اثر جهشهای ژنتیکی، که به بالا بودن سن مادر و یا پدر حین تشکیل نطفه مربوط است، رخ دهد. احتمالا این جهشها باعث ایجاد تنوع زیاد در نقص سیستم عصبی میشوند. شواهد همچنین نشان میدهد که ممکن است این اختلال در اثر عدم توانایی سلولهای مغز جنین برای پیروی از الگوهای عادی رشد طی اولین مراحل رخ دهد. همین امر نیز میتواند ساختار مغز و ترکیب مداری سلولهای عصبی را که مهارتهای اجتماعی، زبان، حرکت و سایر تواناییها را کنترل میکند مختل سازد.
از آنجایی که احتمال بروز اوتیسم در مردان چهار برابر بیشتر از زنان است. ممکن است این اختلال به قرار گرفتن جنین در معرض میزان بالای تستسترون در رحم نیز مربوط باشد. گفته میشود بسیاری از خصوصیات اوتیسم بازتاب دهنده اولویتهای شناختی و رفتاری مردانه مانند توجه به جزئیات به جای تصویر کلی، علاقه به اشیاء به جای تجربه اجتماعی، استعداد ریاضی و اعداد و حتی اختلال زبان است. کودکان مبتلا به اوتیسم از دایره واژگان زیادی برخوردارند، اما نمیتوانند آن را تبدیل به مکالمه کنند.
به رغم تحقیقات زیادی که در زمینه نشان دادن عدم ارتباط میان واکسن و بروز اوتیسم منتشر شده است. هنوز هم این باور وجود دارد که اوتیسم در اثر استفاده از واکسن حاوی جیوه نیز ممکن است رخ دهد.
درمان اختلال طیف اوتیسم
اقدامات درمانی و آموزشی به افراد مبتلا به ASD کمک می کند تا مهارتهای اجتماعی و عملی مهم را یاد بگیرند و رفتارهای مخرب خود را تا جای ممکن کاهش دهند.درمان اختلال طیف اوتیسم به صورت گروهی صورت میگیرد شامل؛ متخصص مغز و اعصاب، روانپزشک، روانشناس، کاردرمانگر، گفتار درمانگر میباشد.
یکی از درمانهای مهم و پرکاربرد تحلیل رفتار کاربردی([4]ABA) است. تحلیل رفتار کاربردی نوعی درمان است که بر آموزش رفتارهای خاص از طریق مجموعه ای از پاداش ها و نتایج تمرکز دارد.درمان ABA یکی از محبوب ترین روش های درمانی برای کودکان مبتلا به اتی سم است. این روش ، یک درمان برای رهایی از اختلال طیف اتیسم نیست، اما می تواند به افراد در بهبود و توسعه مجموعه ای از مهارت ها کمک کند.
این شکل از درمان ریشه در نظریه های رفتارگرایی دارد. این نظریه فرض را بر این میگذارد که تشویق میتواند احتمال وقوع یک رفتار را زمانی که مجموعهای از شرایط مشابه دوباره در آینده اتفاق میافتد، افزایش یا کاهش دهد. ABA بیشتر از تشویق مثبت استفاده کند، یک سیستم پاداش که در آن کودک وقتی رفتار مطلوبی از خود نشان می دهد یک جایزه یا امتیازی را دریافت می کند که از آن لذت می برد. در دهه های گذشته، اگر رفتار کودک مطلوب نبود، با تنبیه بدنی مواجه می شد. با این حال، در حال حاضر این مورد کمتر اتفاق می افتد و در عوض، اگر کودک رفتار یا مهارت مطلوب را نشان ندهد، ممکن است با دریافت نکردن پاداش تنبیه شود.
روش تحلیل رفتار کاربردی روی تقویت رفتارهای خاصی مانند تعامل، بهداشت و توانایی انجام وظایف خانگی یا شغلی و به حداقل رساندن رفتار منفی مانند خودآزاری تمرکز دارد. میتوان برای کودکان و بزرگسالان و کسانی که علائم خفیف یا شدیدی از اختلال طیف اوتیسم دارند از این روش استفاده کرد. تراپیست میتواند در محیط مدرسه، خانه و یا مراکز اجتماعی روی پیشرفت درمان نظارت داشته باشد و درصورت لزوم آن را اصلاح کند.
ازجمله انواع تراپی که به درمان کمک میکند می توان به کاردرمانی که با هدف تقویت انواع مهارتهای موردنیاز در زندگی روزمره مانند لباس پوشیدن، غذا خوردن و مهارت های حرکتی ظریف مثل نوشتن یا رنگآمیزی، درمان یکپارچگی حسی و یا انواع تراپی که روی مهارتهای تعامل کلامی و غیر کلامی تمرکز دارد اشاره کرد. یکپارچگی حسی به فرد مبتلا به ASD کمک می کند تا با تجارب حسی آزاردهنده خود مانند بینایی، شنوایی و لامسه کنار بیاید.
[1] Autism Spectrum Disorder
Centers for Disease Control and Prevention[2]
[3] Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders
[4] Applied behavioral analysis
تهیه کننده:
نرگس براتی
دانشجوی دکترای روان شناسی تربیتی/ دانشگاه علامه طباطبایی
عضو کارگروه اوتیسم مرکز توسعه سلامت روان مهاجر